تاریخ آب و سد در ایران

تاریخ آب و آب بند در ایران

پیش گفتار

      تمدن های باستانی همگی در کنار رود های بزرگ شکل گرفتند،  مانند:  نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و...،  اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت،  و مالک الرقاب جهان باستان شد،  تمدن قنات ایران بود،  که در ایران و ایرانیان نوشته ام.  جهش چشمگیر ایرانیان مدیون قنات و کاریز،  و آب شناسی اصولی بود.  در زمان سلسله هخامنشیان،  اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می کرد،  تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود.  به گواهی تاریخ مصر،  دریاسالار پارسی اسکیلاکس هخامنشی،  هنگام اقامت در مصر،  فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت.  در زمان شاهنشاهی ساسانیان،  رساله مدیگان هزار داستان،  در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز، و استفاده هوشمندانه از آن، گفته شده است.

تصویر آب بند تاریخی طبس،  عکس شماره 3483.

   توجه:  مطالب وبسایت ارگ و وبلاگ گفتمان تاریخ،  توسط ده ها وبلاگ و وبسایت دیگر،  بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شوند،  از این نظر هیچ مسئله ای نیست،  و باعث خوشحالی من است.  ولی عزیزان توجه داشته باشند،  که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب،  به اصل وبلاگ من مراجعه نمایند:  در اینجا  http://arqir.com.

لوگو ایران را بدرستی بشناسید،  عکس شماره 1617.

برگه226 تابستان 1387 پیوست تاریخها و تاریخچه های ایران است.

منبع: اینترنت و تحقیقات مختلف و میدانی شخصی.

. . . ادامه دارد و باز نویسی می شود . . .

   عکس تاریخی نهر شبکه آبرسانی به شاه عبدالعظیم و شهر ری،  حد فاصل تهران تا شهر ری،  حدود 1300 خورشیدی،  عکس شماره 1242.

تاریخ شبکه های آب در ایران

      از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران بزرگ با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است،  و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده.  بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته،  و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان،  شمال آفریقا و اسپانیا بردند.  البته قبل از قرن 20 شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود،  اما از قرن 20،  انرژی به آن اضافه گردید،  و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد.  آنچه که امروز در قرن 21 از شبکه های آبی می خواهیم با گذشته حتی دهه قبل کاملاً متفاوت است،  که در زیر شرح می دهم و با دانستن آنها باید سریع دیدگاه خود را نسبت به آب تغییر داده،  در غیر اینصورت بزودی مغلوب آب می شویم.

   یک ــ  منابع اصلی آب =  برف در ارتفاعات،  منابع زیر زمینی آب،  دریاچه های آب شیرین،  منابع آب از بارش های پراکنده.

   دو ــ  شبکه های پخش اصلی =  رودخانه ها،  سدها،  کانال ها،  قنات ها و کاریز ها،

   سه ــ  شبکه های پخش فرعی =  چاه ها، جویبارها، کانال های کوچک، لوله کشی ها،

      حفظ و نگهداری هر کدام از آنها شرایطی دارد،  که با دیگری کاملاً متفاوت است،  حفظ در مقابل آلودگی های مدرن،  و حفظ در مقابل آلودگی های عادی.  حفظ و نگهداری بخش یک ذکر شده در مقابل آلودگی های مدرن،  مانند دوده های صنعتی و اتوموبیل ها که برف های کوه ها را بشدت آلوده کرده،  و با یک نگاه به یخچال های پائین دست مشخص است،  این آلودگی بسادگی وارد سد ها و منابع زیر زمینی می شوند.  مسئله مهم دیگر،  دوده ها باعث جذب نور و گرمای خورشید و ذوب می شوند،  هر ساله یخچال ها بالاتر می روند،  و متعاقب آن گرمای بیشتر و عدم توقف ابرها را بدنبال دارد.  آلودگی آبهای زیر زمینی از فاضلآب های شهری که در این قرن دارای مواد شیمیایی فراون هستند،  و آلودگی از پساب های صنعتی با آلودگی های خطر ناک.  آلوده شدن بارش های پراکنده با مواد روغنی و دوده و غیره که در هوا و زمین فراوان می باشند.

   مهم:  هر بخش و هر نوع آلودگی نیازمند دانش ویژه جهت تئوریزه کردن،  و سپس تخصص مهندسی دارد،  مشکل اصلی امروز نداشتن و هماهنگ نبودن در دانایی نوین است.

      غیر از مورد های آلودگی،  مرحله بعد ساخت و ساز و نگهداری تأسیسات مربوطه می باشد،  چرا و چه چیز باید ساخت و چگونه آنرا نگهداری کرد.  این مورد نیازمند تئوری و یا فرضیه هایی است،  که با استفاده از تکنولوژی های امروزی بصورت گسترده،  همه مردم و متخصصین در محیط مجازی تبادل نظر کنند،  و سپس ستادی از حرفه ایها آنها را جمع بندی نماید.  عدم رعایت این موضوع خیانت در امانت تاریخی مردم محسوب می شود،  که با گناه دیگر تخریب و انقراض همراه می باشد،  وقتی آیندگان تشنه و گشنه شدند،  به آن رسیدگی می کنند،  و چون دیر شده برخوردها یشان خشن می شود.  پس از تکمیل زمان بر این مرحله و نتیجه مثبت ستاد برنامه آب،  جهت اقدام به بخش مهندسی پیمانکاری ارسال می شود.  یک مثال بزنم،  در هنگام ساخت سد سیوند نگرانی تمام مردم درباره صدمه به آثار تاریخی بود،  من انوش راوید چون در بخش تاریخ تحقیق می کنم،  نوشتم اگر این سد انجام شدنی بود، و سرانجام داشت،  در همان دوره سلسله هخامنشیان که با هوش تر و سالم بودند می ساختند،  ولی کو گوش شنوا.

      نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد مردم ایران بودند،  و هوشمندانه ‌ترین شیوه کار برد پایدار آب زیر زمینی قنات را ابداع کردند.  در ایران بزرگ سد سازان بسیار ماهری بودند،  نخستین سدهای قوسی مانند،  سد ایزدخواست اصفهان و مرتفع ترین مانند،  سد کریت طبس به ارتفاع 60 متر که تا پیش از سد هور امریکا 550 سال بلند ترین سد جهان بود.  گذشتگان ما در چندین هزار سال شاید چند ده سد و صدها آب بند بزرگ و کوچک ساختند،  با گذشت روزگار به درستی دانستند،  که در چنین سرزمین گرمی میزان تبخیر آب سد بالاست و بخش بزرگی از آب هدر می رود.  همچنین با میزان زیاد رسوب آوری روان آب‌ها و رودها،  ظرف چند دهه سدها پر رسوب و بیفایده می شوند.  قدیمی ها با هوش تر بودند و متوجه شدند سد سازی رویکردی نا پایدار،  غیر اقتصادی و زیان بار است،  آنها نه از روی ناتوانی و یا پول پرستی،  بلکه با آگاهی به خیر دراز مدت نسل‌ها می ‌اندیشیدند.  بدین جهت سد سازی را از رویکرد بهره برداری از منابع آب حذف کردند،  و شیوه ‌های پایداری همچون قنات، آب بندان، شبکه های حساب شده برداشت از رودخانه را ادامه دادند.

     از قرن 20  دیدگاه سران ایران ساخت سد جهت افزایش زمین کشاورزی، تولید برق، مهار سیل و تامین آب شرب بوده است.  بسیاری از سد هایی که قرن گذشته در ایران به نام کشاورزی ساخته شده اند،  اصلاً در پرونده شان هیچ نشانی از اراضی نیازمند به آب وجود نداشته است مانند،  سد حنای اصفهان، سد سیوند فارس.  سد زاینده رود حقابه‌ بسیاری از زمین های کشاورزی را ضایع کرد،  روستاها از پائین ‌ترین نقطه آبخیز با از دست دادن حقابه‌ هایشان که بر اساس طومار منسوب به شیخ بهایی به زیبایی تنظیم شده بود،  از روستایی خالی شدند.  همچنین ورزنه شهری در 30 کیلومتری تالاب گاو خونی تقریباً خالی از سکنه شده است.  این شهر از هزاره سوم با صنعت بومی تاریخی پارچه بافی متکی به پنبه کاری های منطقه بود،  که با غصب حقابه‌ ها به وسیله‌ سد زاینده رود مزارع پنبه و ناگزیر پارچه بافی خود،  و نیز فواید ماهیگیری و گردشگری در تالاب را از دست داد.  سد زرینه رود اراضی پائین دست رود در میاندوآب را که پیش از آن نیز آبی بودند،  به سرنوشت زاینده رود دچار کرد.  سد های ساخته شده در حوزه آبریز دریاچه ارومیه تکرار اشتباه از عدم حضور دانش توده مردم منطقه بود،  که خسارت فراوان در پی داشت.

     سد کرج حقابه زمین‌ها و باغ ‌های کرج و شهریار را همانند همه سامانه‌ های انتقال حوضه به حوضه، بی توجه به صاحبان آنها منحرف کرد،  همین بلا بر سر حقابه بران جاجرود پس از ساخت سد لتیان آمد.  همین روند برای آبخیز های دیگر بود،  لار پس از ساخت سد لار،  شاهرود پس از ساخت سد طالقان، و غیره.  سد بار نیشابور یا سد نهرین طبس یا سد ماشکید سیستان بلوچستان ساخته شدند،  تا اراضی را آبیاری کنند که در طول تاریخ قنات های کهنسال و بارور آبیاری می‌ کردند.  سد های مناطق مرکزی و شرقی و جنوبی کشور با تبخیر سالانه بیشتر از 5 متر از ارتفاع آب روبرو هستند.  سد همیشه خالی پیشین را بی خیال می شوم،  ولی سد میناب هرمزگان نشان داد که آب حبس شده در برابر آفتاب این مناطق چه زود به زوال می‌ رسد،  نه به ‌درد شرب می خورد و نه به ‌درد کشاورزی.  باید دانست آب بستر رودخانه ها بطور طبیعی در تمام سال بویژه زمستان به سفره ‌های زیر زمینی نفوذ می کند،  و هدر رفتن کمی دارند.  اما اگر سدی بر آن ببندند،  آب زیادی مخصوصاً در تابستان تبخیر می شود،  و آنچه می ‌ماند شور و بد بو و با املاح زیاد است.  قنات هیچ آبی را در برابر آفتاب نمی گذارد،  ولی سدها گذشته از ویران سازی قناتها از سطح اراضی آبی کاستند.

       بیش از 20 سد در آبخیز های کوه های البرز ساخته شده است،  از سد سفید رود گیلان تا سد های البرز و تجن مازندران و سد های استان گلستان.  این سدها به اراضی کشاورزی هیچ نیفزودند،  بلکه از آن نیز کاستند، و صدها هزار خانوار کشاورز مولد را از روستاها یشان آواره کردند،  و زمین ‌های بارور شان در مخزن سدها مدفون گردید.  در پائین دست تمام این سدها،  شالی کاری و باغ‌ های باروری وجود داشت،  که با شیوه اندیش مندانه تاریخی،  آب بندها باران فصل سرد را گرد آوری می کردند،  سپس در فصل گرم برای آبیاری و کشاورزی استفاده می ‌شدند.  سد گاوشان تجربه دیگر تامین آب کشاورزی برای دشت ‌هایی است،  که بدون سد نیز با شبکه سنتی از رودها و سفره‌ های زیرزمینی بهره می‌ گرفتند.  تبخیر سالانه تقریباً 320 میلیون متر مکعب آب سد کرخه،  بسیاری از مصارف کشاورزی را کاسته و هورالعظیم در خطر خشکسالی و نابود است.  سد های مرزی نیز نیازمند بررسی مفصل می باشند،  بخش های اجتماعی منطقه هر سد مرزی با دید علمی می بایست نظر دهند.

      ادعای مهار سیل یکی دیگر از دلایل الکی ساخت سدها در ایران بوده است،  در واقع سیل از جنگل زدایی حاصل می شود.  جنگل مانند اسفنج سیلاب را بخود می کشد،  اما نقاطی که طبیعت آن بدست بشر از بین رفته،  روناب به سیل تبدیل می شود.  راهکار هایی مانند جنگل کاری و احیای پوشش گیاهی برای جذب آب و هدایت آن به سفره‌ های زیر زمینی خیلی اساسی است،  در این روش آب تبخیر و یا ضایع نمی ‌شود.   یک قرن مدیریت آب و سد سازی با پاک کردن صورت مساله و نادیده گرفتن علت اصلی،  مهار سیل را یکی از اهداف خود بر شمرده بود.  شکستن سد دشت در خراسان شمالی و خسارات جانی و مالی ناگوار آن نشان داد،  که سدها در بارندگی سنگین از سیل خطرناک ترند.  چاره سیل مدیریت تخصصی ویژه می طلبد،  که کاملاً به احیای جغرافیای طبیعی ایران و سامانه هشدار نرم افزاری و ماهواره ای سیل آگاه باشند.

      هدف دیگر ساخت سدها تامین آب شرب به میزان نیاز است،  در حالی که سدها تنها توهم فراوانی آب ایجاد کردند،  ده‌ها سد بزرگ برای شرب تهران ساخته شده است،  ولی هنوز حدود 50 درصد نیاز تهران از منابع زیر زمینی برداشت می شود.  در واقع این منابع زیر زمینی با 500 قنات قدیمی تهران می‌ توانست مصرف سنجیده حتی جمعیت کنونی را تامین کند.  صدها هزار هکتار از اراضی کشاورزی آبی کاسته شد تا 2 میلیارد متر مکعب حقابه کشاورزی به تهران اختصاص یابد،  شهری که 7 برابر معیار جهانی آب مصرف می کند،  سرانه 1100 لیتر تهران،  برابر 150 لیتر در روز معیار جهانی است.  در مجموع هر گونه نیاز آبی هر منطقه باید از منابع خودش و با مدیریت مصرف و تقاضا محلی و حوزه آبریز تامین شود.

    عکس تاریخی هوایی از چغامیش،  حدود 1350 خورشیدی، عکس شماره 1264،  قدیمی ترین سد و سیستم تصفیه آب تاریخ جهان،  در جغازنبیل قرار دارد.  این آب بندها و تصفیه آب وسیع می باشند،  و نیاز به تحقیق جدا دارند،  فعلاً امکان بررسی آنها در وبلاگ برایم مقدور نیست،  البته فیلم های مستند زیادی درباره آنها ساخته اند.

سد های تاریخی ایران

    ایرانیان در گذشته برای احداث سد اهمیت زیادی قائل بودند، بدین منظور به سه مورد اساسی، انتخاب محل سد، شرایط زمین، و مصالح ساختمانی توجه خاصی داشته اند.  در ساخت کلیه سدهای قدیمی ملاحظات فنی فوق و وضعیت  توپوگرافی محل، رژیم رودخانه، روشهای انحراف آب در حین ساختمان، مورد دقت علمی قرار میگرفت.  سدهای قدیمی ایران که همه با مصالح بنایی ساخته شده اند، به انواع زیر است:

    سدهای وزنی ــ کلیه محاسبات و مسایل، عمده طراحی که امروز برای اینگونه سدها، انجام میگیرد، در گذشته مورد توجه و محاسبه قرار میگرفت، مانند سدهای وزنی ( ساوه ) با بیش از 700 سال عمر، و ( شش طراز ) بابیش از 900 سال عمر.  سد های قوسی ــ ایرانیان قبل از رومیان، به خصوصیات باربری قوسی ها پی برده بودند. سد های قدیمی ( کبار ) با بیش از 700 سال عمر، و (کریت) با 400 سال عمر، نمونه های اینگونه سدها می باشند. سدهای پشت بند دار ــ برای شرایط خاص توپوگرافی وزمین شناسی ساخته میشد. سدهای ( اخلمد ) با طول تاج 230 متر، و ارتفاع 12 متر، و گنجایش سه ملیون متر مکعب، و ( فریمان ) با بیش از 400 سال عمر، که در حال حاضر مورد بهره برداری است. نمونه هایی از این نوع سدها می باشند، در صورت تقاضا مشروح مقاله ارسال میشود. بدلیل  جغرافیایی  سد  و قنات  اختراع  و ابتکار  ایرانیست.

شیوه های جدید آب

     کارها باید تخصصی و تخصصی تر انجام شود ــ  بنظرم باید یک ستاد مرکزی غیر دولتی برنامه آب در پایتخت تشکیل شود،  و سپس بنا به جغرافیای آبریز کشور،  8 تا 12 ستاد منطقه ای آبخیز داری ایجاد گردد.  این ستادها باید مردمی و از میان دانشوران پیوسته آن منطقه در انتخابات اینترنتی و با اصول سازمان های قرن 21 تشکیل شوند.  همچنین لازم است این ستاد ها برابر با دانایی نوین برنامه ها را تدوین و کارها را اجرایی کنند،  چیزی مانند سخن وبلاگ.  در واقع دیگر زمان این نیست که فقط گفته شود،  چه خرابکاری هایی شده،  و چه چیزها و مالها و آبها و کشاورزی هایی از دست رفته است.  فرصت برای رفتن سالم به آینده کم است،  اگر در همین زمان اندک هم کوتاهی شود،  واقعاً خطرناک است.  رسیدگی به آنچه تا کنون از دست رفته خود چیز و تخصص دیگری است،  در واقع مربوط به ستاد های برنامه آب نمی شود،  دو مقوله جدا هستند،  و نباید با یکدیگر ترکیب شوند،  که امکان گمراهی و اشتباه در برنامه ریزی را خواهد داشت.  موضوعات بحرانی در ایران مانند بسیاری از کشورها زیاد است،  که باید توسط سردمداران علوم و روشنفکران حرفه ای ایرانی طبقه و اولویت بندی شوند،  و جهت افکار متخصصین و علاقمند در اینترنت منتشر شوند.  نباید آینده آب خوردن مردم را بیش از این سیاسی و اقتصادی کرد،  فقط باید کار حرفه ای آبداری انجام شود.  

      پس از کودتای 28 مرداد و در اوج قدرت امپریالیسم در ایران سد سازی به دست شرکت ‌های بین المللی منتفع بدون ژرف اندیشی و توجه به تجربه و دانش درخشان بومی ملی آغاز شد.  در اواخر قرن 20 با اینکه شور و شوق احیای هویتِ ملی و دانش نوین در ایران و ایرانی بشدت گرم بود،  اما این سرزمین کهن همچنان در چنگال عوامل شرکت‌ های وابسته جهانی قرار داشت.  بزرگ ترین فایده مدیریت سازه ای بخش آب در قرن گذشته،  منافع شرکت‌ های وابسته و بزرگ،  کمیته ‌ها و کمیسیون‌ها،  دفاتر دولتی و خصوصی،  مافیا و اقمار بوده است، آنها فعالیتی بدون پاسخگویی و بدون حسابرسی دقیق داشته ‌اند.  مدیریت سخت افزاری بخش آب با ساخت سدها و سازه های انتقال،  ضمن نادیده گرفتن حق کشاورزان و عشایر و ماهیگیران،  از اراضی کشاورزی و منابع طبیعی کشور بشدت کاستند.  همچنین بدون ارزیابی های تحلیلی با صرف هزینه های گزاف طرح ‌های اجرا شد، که متعاقب آن نیم قرن مشکلات خطر ناک اجتماعی، اقتصادی را در پی داشت.  خشکیدن خطرناک پیکره‌ های آبی، رودها، تالاب ها، دریاچه ها، و آلودگی هوا با پراکنش غبار از تالاب‌ها و دریاچه ‌های خشک شده تخریب را به محیط زیست کشور تحمیل کرده است،  توضیح بیشتر در طبیعت و تاریخ.

      دانش درخشان ایرانی،  نخستین ابداعات آبی،  نخستین سازه های مقاوم به زمین لرزه،  نخستین گرمابه با سوخت گاز طبیعی،  سازه های با صرفه‌ جویانه‌ ترین شیوه‌ های گرمایش و سرمایش،  آب انبارها و باد گیرها،  بازار های مثال زدنی و بسیار دیگر پایدار ترین‌ها را در پرونده خود داراست.  با تحلیل و تحقیق دانایی نوین بسادگی متوجه می شویم،  که ساخت و ساز 1000 سد کنونی با اصول توسعه‌ پایدار و مصلحت‌ های این سرزمین همخوانی ندارد.  با تبلیغات کذایی ترویج دانش بومی پایدار آب مانند،  قنات‌ها و آب بندان‌ها بیرون از شأن تلقی شدند،  و بعکس تخریب آنها و جایگزینی با سد های ناپایدار و پرهزینه و پر پیامد سال‌ها ادامه یافته است.  گرانترین و خسارت ‌بارترین شیوه تولید برق، برق آبی‌ ها هستند،  اما بررسی برای مقایسه برق آبی با نیروگاه‌ های گازی یا خورشیدی یا بادی انجام نشده است،  تجربه ساخت نیروگاه‌ های خورشیدی در کشور های کم آفتاب مهم است که باید دانست.  سامانه ‌های گرد آوری باران، بازیافت، باز چرخانی و کاربرد چندین باره آب با نصب ابزار هایی نه چندان پیچیده روی بام ساختمان‌ ها و نیز گسترش و ترویج یاخته‌ های خورشیدی و چرخه بادی و سایر شیوه‌ های پایدار تامین آب و برق نادیده مانده است.

      همانگونه که در سازمان آینده بینی نوشته ام تمدن آیند بر اساس کنترل انرژی است،  تا وقتی نگرش های نو به جهان نداشته باشیم نخواهیم توانست وارد آینده جدید شویم.  زمانی که مردم ایران از بهترین روش های آب و آبیاری بهره می بردند،  جمعیت کمتر از 7 میلیون بود،  ولی امروز با بیش از 75 میلیون نفر،  آبها و سامانه ها و سازه های تاریخی از بین رفته اند و مشکلات مانده است.  سرزمین کنونی ایران بر اساس آب و انرژی شکل گرفته،  تمام این سرزمین خواسته یا نا خواسته با آب و انرژی به یکدیگر وصل می باشند.  خواه ناخواه در آینده نزدیک ایران وارد تمدن فدرالیسم ملی می شود،  بی دلیل و با دلیل دخالت امپریالیسم نو باعث خواهد شد،  حوزه های ملیتی و قومی برای آبریز های منطقه خود بحث و یا حتی مجادله نمایند،  چون همگی در این حوزه های آبی مشترک هستند.  وظیفه تمام روشنفکران متخصص است،  از هم اکنون وارد بحث هایی شوند،  که پدافند ملی محسوب می شود،  منجمله وبلاگ جنبش برداشت دروغها از تاریخ ایران با اندیشه موج نو ابراز نظر می کند.

تاریخ آب شناسی در ایران

      کمبود آب در ایران ارزش این ماده را صد چندان نمود،  و آن را در جایگاه والایی قرار داد،  و دانش هیدرولوژی یا آب شناسی رشد و تکامل خوبی داشته بود،  ولی بعد از حکومت صفویه و سپس استعمار و امپریالیسم از رشد تاریخی باز ماند.  برای آنکه به ارزش آب در دیدگاه ایرانیان باستان پی ببریم،  کافی است نیم نگاهی به اوستای زرتشت اندازیم.  آناهیتا، ایزد آب ها،  که گردونه او را در آسمانها چهار اسب ابر و باران و ژاله و شبنم میکشیدند،  یکی از بزرگ ایزدان پیش از زرتشت بود،  و نیایشگاه های او در کنگاور استان کرمانشاه و بیشابور استان فارس نمایان است.  در اوستا مورد ستایش بسیار بوده،  و هم مرتبه میترا (مهر) و اورمزد (اهورامزدا) قرار می گیرد.  آب در آیین زرتشت پاک است،  و مظهر پاکی و باید که همچنان پاک باقی بماند.  زرتشت از اهورامزدا درخواست می کند،  که رودها را از آبی به سترگی شانه اسب لبالب نموده،  و به پیروان خویش می آموزد که آلوده نمودن آب،  به هر شکل و گونه اش،  خلاف دین و اهریمنی است.  اینچنین است که شناخت آب در ایران باستان با وابسته داشتن صفات ویژه به آن و ارجمند داشتن این ماده زندگی بخش آغاز می شود.  هنوز هم بازمانده آیین های ایزد آب ها در جای جای ایران برگزار می شود،  که برای نمونه می توان به مراسم جوی روبی و بیل گردانی،  در دامنه آتشکده آتش کوه در نیمور،  محلات اشاره نمود.    

      در ایران باستان، صدها سال پیش از آنکه نخستین فرضیه های مربوط به آب شناسی ارائه شود،  به گونه ای شگفت آور و باورنکردنی،  پاسخ یکی از مهمترین و دشوارترین مسائل مربوط به یافتن آب و آب های زیرزمینی یافته شده بود.  سنگ نوشته ها و لوح های باز مانده از ایران باستان،  بیانگر این است که مردمان ایران زمین آب های زیرزمینی را با کندن کاریز های دراز و بسیار عمیق برآورده به روستاها و شهر های خود می رساندند. اینکه نخست گاه این کاریز کجا بوده،  و در چه مناطقی به آب می توان دست یافت و اینکه کاریز چگونه باید ساخته شود،  شاید مهمترین مساله ای بوده است،  که بشر از آغاز تمدن تا کنون در دانش آب یاری و آب رسانی با آن روبرو بوده است.  بسیاری از علمای متخصص عظمت قنات های ایران را برابر با دیوار چین می داند.  مجموعه طول قنات های ایران بیش از چهارصد هزار کیلومتر،  بیش از فاصله زمین تا ماه،  و قنات گناباد به طول سی و پنج کیلومتر و ژرفنای بیش از سیصد متر و چاه هایی با فواصل منظم پنجاه متری،  از زمان سلسله هخامنشیان،  یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است.  بعضی دانشمندان بر این باورند که قنات های لوس آنجلس و پاسادانای کالیفرنیا،  همچنین قنات های شیلی و مکزیک،  در زمان سلطه اسپانیایی ها،  توسط مهندسان، متخصصان و کارگران ایرانی ساخته شده است.

در نوشته های دانشمندان ایرانی پس از اسلام، به نکته ای شایان توجه بر می خوریم،  و آن اینکه بسیاری از دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی،  هر یک با فلسفه ویژه ای به جنبه های گوناگون دانش آب شناسی پرداخته اند.  دانش آب شناسی در آن دوران نیز مانند امروز در بردارنده بررسی دوره گردش آب یا چرخه آب (سیکل آب) در طبیعت،  جریان آب در روی زمین،  آب های زیر زمینی، چشمه ها، دریاچه ها، دریاها و اقیانوس ها و چگونگی دگرگونی های کمی و کیفی آب های آنها می شده است.  دانشمند بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه،  در باره زیاد و کم شدن آب رودخانه ها، چشمه سارها و کاریزها می گوید:  زیاد شدن آب ها در جمیع اودیه و انهار به یک حالت نیست،  بلکه اختلاف بزرگی با هم دارند.  چنانکه جیحون هنگامی آبش زیاد می شود،  که دجله و فرات رو به کمی گذارد،  و علت این است که هر رودخانه ای که سرچشمه آن در نواحی سردسیر باشد،  آب آن در تابستان زیادتر و در زمستان کمتر است،  زیرا بیشتر آب های اصلی آن از چشمه سارها گرد می آید،  و رطوبت هایی که در کوه هایی،  که این رودخانه ها از آن بیرون می آید،  و یا از آن می گذرد سبب زیادت و نقصان آب این رودخانه ها می شود.

      دیگر اندیشمند بزرگ ایران،  ابوعلی سینا در دانشنامه علایی (طبیعیات) در باره جذر و مد دریاها و اثر ماه بر آن گوید:  روشنایی و قوت ها که از آفتاب و ستارگان است،  در این عالم اثر کند و ظاهرتر اثر آن آفتابست،  و آن ماه که آب دریاها را مد کند.  او درباره پدیده های بارندگی گوید:  و اما بخار چون از گرمگاه برخیزد جنبش وی گرانتر بود،  و چون به آن جایگاه رسد از هوا که سرد بود،  سرمای آن جایگاه او را ببندد. ...  و هرگاه که بخار زمین بفسرد،  ابر شود ...  و این را سه حکم بود.  یا اندک بود،  که او را گرمی آفتاب بروی افتن،  زود متفرق کند.  یا قوی بود،  که آفتاب اندر وی فعل نتواند کردن،  که پراکندش،  پس چون گردآید،  و یک اندر دیگر نشیند،  و خاصه که باد گرد آورش دیگر بار آب شود،  و فروجهد،  پس اگر سرما اندریابدش،  پیش از آن که قطره ها بزرگ شود و برف بود.

      دانشمند ایرانی سده پنجم هجری،  ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی،  که برای نخستین بار در جهان پدیده های جوی و هواشناسی را در کتاب خود به نام آثار علوی،  گردآوری نموده و او را به حق باید پدر دانش هواشناسی نام داد،  در باره بخار و باران و برف و شبنم می گوید:  هرگه که حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب رسد،  مدتی با او بماند،  آب مستحیل شود، و از جای خود برخیزد،  و به سوی بالا بر شود،  آن را بخار گویند،  چون گرما بر بخار مستولی شود،  آن بخار جوهر هوا گردد. ...  و اگر برودتی بر آن بخار مستولی شود،  جوهر آب گردد،  و قصد زمین کند،  آنگاه آن را باران گویند،  پس اگر هوا ساکن بود،  آن دانه ها خرد باران بود،  و اگر متحرک بود،  آن دانه های خرد به یکدیگر بپیوندند بزرگ گردند،  تا به رگبار رسند.  و اگر برودتی به افراط بر آن غالب آید جوهر برف باشد ...  هرگاه که هوا سرد باشد و سرما بر بخار مستولی گردد،  آن هوا آب شود،  و بر صورت قطره های آب از برگ ها بیاویزد، آن را شبنم خوانند ...  وی همچنین مطالعات و بررسی هایی در باره چگالی آب های گوناگون از مناطق مختلف انجام داده است.

      ریاضی دان و مهندس بزرگ سده پنجم هجری، محمد بن حسین کرجی،  دیدگاه های بسیار جالبی در باره آب شناسی دارد،  و در کتاب خود استخراج آب های پنهانی، انباط المیا الخفیه،  به بررسی روش ها و قواعد مربوط به تشخیص آب های زیر زمینی می پردازد.  او می گوید:  خدای بزرگ در روی زمین آبی ساکن آفرید،  که همچون گردش خون در بدن جانوران در جریان است.  این آب با افزایش و کاهش بارندگی،  افزون و کم نمی شود...  این آب بیشتر شکاف های درون زمین را پر می کند،  و تا آنجا که مانعی سخت در سر راهش وجود نداشته باشد،  هر قسمت به قسمت دیگر می پیوندد...  آب هایی که در زیر زمین قرار دارند نیز در بعضی مواضع مانند رودها جاری هستند،  و در بعضی موارد دیگر مانند دریا ساکن و آرامند.

      در نزهت نامه علایی، دانشنامه بزرگ فارسی،  تالیف شهمردان بن ابی الخیر رازی، در سده ششم هجری، مطالب گوناگون و جالبی در باره آب شناسی آمده است.  آب، مد و جزر دریای پارس از عجایب است و به شبانه روز دو دفعه زیادت و نقصان گیرد،  و در سیر ماه بسته است...  و جای هست که مقدار پنجاه ارش زمین خشک به وقت مد آب،  بالا گیرد به هر دفعتی....  تاریخ مسعودی نوشته،  سال ۱۲۸۹ رودخانه زاینده رود خشکید.  مردم در آن چاهی کندند به قرب سی زرع و آبی به زحمت می کشیدند برای مشروبات.

      ناوخدای، بزرگ بن شهریار رامهرمزی،  دریانورد بزرگ ایرانی در سده چهارم هجری،  که سفر های اکتشافی فراوانی به شرق انجام داد،  در کتاب بسیار جالبی به نام عجایب الهند،  شرح کاملی از توفان های دریای هند، مانسون، ارائه نموده است.  دریانورد معاصر او ابهره کرمانی نیز،  که در آن روزگار هفت سفر دریایی به چین و شرق دور داشته است.  جیهانی، وزیر دودمان سامانیان نیز اطلاعات خویش را در باره این توفان و همزمانی آن با بادهای ۱۲۰ روزه سیستان،  در کتابی گردآوری نموده است.  سلیمان سیرافی و مهران وهب سیرافی،  از دریانوردان ایرانی سده سوم و چهارم هجری،  که سفر هایی به چین و هند داشته اند،  و همچنین سهل بن آبان دریانورد ایرانی سده ششم هجری،  که سفر هایی به هند و شرق افریقا داشته است،  و سلیمان مهری دریانورد سده نهم هجری،  نیز در سفرنامه های خود به باران های موسمی هند،  و منشا احتمالی آنها اشاره کرده اند.

      مسعودی مورخ ایرانی در کتاب التنبیه و الاشراف،  به ذکر منشا رودها و دریاها پرداخته،  و از بسیار از پدیده های آبی سرزمین ایران نوشته است.  توصیف زیبا و دقیق ناصرخسرو در سفرنامه اش، از فانوس های دریایی (خشاب های) دریای پارس،  نمایانگر دانش آب شناسی و دریانوردی ایرانیان است.  زمان سلسله هخامنشیان سد کوریت نزدیکی طبس خراسان جنوبی،  در منطقه ای فوق العاده ساخته شده،  و یکبار در زمان شاهنشاهی ساسانیان نوسازی،  و بار دیگر به فرمان خواجه نصیرالدین توسی،  در اوج شکوفایی مکتب مراغه، دیواره آن بر روی شالوده هخامنشیان،  کاملا بازسازی شده است،  با ارتفاع بیش از ۶۴ متر،  بیشتر از شش صد سال،  بلند ترین سد جهان بوده است.  در دوران هخامنشیان بیش از ۶۰ سد در ایران ساخته شد،  و این جدای از پل- بند های این دوره است،  در همین دوره می دانستند،  که نمی توان در سیوند سد ساخت و نساختند.

      در زمان ساسانیان پل و بند شوشتر با درازای بیش از پانصد متر ساخته شد،  تاریخ نام سازنده این پل و همچنین سد شادروان شوشتر را یک مهندس ایرانی،  به نام برانوش پارسی ثبت کرده است.  پل دخترهایی که در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه به چشم می خورند،  منسوب به آناهیتا، ایزد آب ها بوده اند.  دستگاه پالایش آب چغازنبیل (زنگه ویل شهر زنگه)،  نخستین و قدیمی ترین دستگاه پالایش آب در جهان است،  که برابر با قانون ظروف مرتبط آب گل آلود رودخانه کرخه را به آبی سالم و گوارا تبدیل می نموده است.

کلیک کنید:  تماس و پرسش و نظر http://arqir.com/101-2

قنات یا کاریز

  ــ  قنات = کنات = کن = کندن + آت = انرژی، زندگی، حیات.

  ــ  کاریز = کوریز = ریزش از کوه = آب کوه.

  ــ  حیات = حی + آت = حی = زندگی، نفس + انرژی.

  ــ  حیوان = حی + وان =  زندگی + مخزن.

  ــ  آتش = آتشت = آت = انرژی + شت = چوب.

مشروح در:  کلیک کنید:  حروف هیروکلیف جی

      قنات یا کاریز که کهریز هم می گویند،  کانال و یا رشته کانال هایی است که از دیر باز در زیر زمین جهت مدیریت آب های زیر زمینی می کندند.  رشته چاه هایی برآن کانال ها بود از  چاه مادر  سرچشمه می‌گیرفت و احیانا هزارها متر به طول می‌انجامد و ده ها دهانه چاه داشت.  سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند و در جای معینی به روی زمین می‌آید،  که توسط ایرانیان در سه هزار سال قبل ابداع گردیده،  و در سراسر سرزمین زیبای ایران بزرگ وجود دارد، و این تکنیک توسط ایرانی ها به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافت.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و از یک تونل سراسری با شیب ملایم حدود یک در هزار تشکیل شده، که آب را از سفره آب به محل خروج، در سطح زمین هدایت می کند، و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری، و لایروبی احداث گردیده است.  برای احداث قنات، مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی، و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات، و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.

      اولین مرحله احداث قنات،  حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود سفره آب زیر زمینی،  و تعیین عمق آن می باشد.  از مظهر قنات که دهانه قنات،  و محل ظهور آب قنات در سطح زمین است.  تونلی با شیب ملایم به طرف چاه مادر میزنند،  که کوره قنات یا نقب و مجرا می گویند،  و حدود 60 سانتیمتر عرض ،  و120 سانتیمتر ارتفاع است.  دهانه چاه عمود بر کوره قنات را میله می نامند،  که قطر آنها 80 تا 90 سانتیمتر می باشد.  فاصله هر کوره قنات را پشته مینامند،  که 20 تا 200 متر است.  قسمت انتهایی قنات را پیشکار می گویند.  بین مظهر و چاه مادر که شامل کوره و میله هاست،  خشکه کار یا خشکان گویند.  قسمتی از قنات را که کوره به سطح ایستایی رسیده،  تا به آخر قنات، تره کار گفته میشود.  به علت افت آب زیر زمینی به مرور زمان طول خشکه کار را افزایش میدهند.  81  در صد از قنات های کشور طولی کمتر از 5 کیلومتر را دارا میباشند.  7/7 درصد برداشت آبهای زیر زمینی کشور،  متعلق به بیست هزار قنات موجود است.

   عکس تاریخی قنات حدود 1350 خورشیدی،  عکس شماره 1264 ،  دقیقاً در این تصاویر مسیر قنات ها مشخص شده است.  امروزه بجای قنات که تأمین و نگهداری آن زحمت دارد و سخت است،  از چاه های آب استفاده می کنند،  و باعث می شود آب های زیر زمینی بیش از اندازه کشیده و مصرف شود،  متعاقب آن در حال حاضر و در این یکی دو دهه،  با کمبود آب و فرو رفتگی زمین و مصرف برق روبرو هستیم.  در آینده برای عدم استفاده از این دانش تاریخی ایرانی،  مشکلات زیاد تری خواهیم داشت،  مشکلاتی که شاید بسیاری از آنها را نمی دانیم.

قنات در زبان پهلوی

      در زبان پهلوی به شکل های زیر آمده است:  کانک (kanak )، کتس (katas ) یا  کت (kat )، کهس (kahas ) و شهر ها و روستا هایی که در نام آنها از این ریشه ها استفاده شده است،  به این گونه اند: کت (خوزستان)، کتوکان (سیستان و بلوچستان)، گلوکان (تهران)، کته (کهکیلویه و بویر احمد،فارس)، کته تلخ (خراسان رضوی)، کته سر (گیلان)،

      کدکن = کسی که قنات را می کند،  روستای کدکن در خراسان رضوی،  کن در تهران،  کنه در فارس،  کنه هر در کرمانشاه،  کنگ دو روستا در خراسان رضوی.  یا:  کهن در کرمان،  کهن آباد در سمنان،  کهنک در زنجان و ،سیستان و بلوچستان،  کهنگ در تهران، اصفهان، خوزستان،  کهنگان  در کهکیلویه و بویراحمد،  کهنه در خراسان شمالی و فارس، کهنه جلگه  در خراسان شمالی.

تعریف هایی از قنات

      قنات یا قنوات ــ  جمع  قنات  را  قنوات،  گویند،  طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان  گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد.  قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین می‌کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند.  ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را قنات یا کهریز نام نهادند.  با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است،  می‌توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند،  که همانند چشمه‌ های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.  قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده،  هزاران سال قدمت دارد.  قدمت بسیاری از قناتهای ایران،  از پنج یا شش هزار سال متجاوز است،  و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.  با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد،  هنوز هم این روش استفاده از آب،  در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است،  و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد.  این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده،  بعدها از ایران به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌ است.  گوبلو معتقد است،  که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده،  بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته،  و منظور از احداث آن جمع ‌آوری آبهای زیر زمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.  تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران،  از معادن  مس  و احتمالاً  رویِ  موجود در کوه های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده ‌است.

تصویر طرح عمومی قنات،  عکس شماره 6572.

      مشخصات قنات ــ  تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است،  و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی،  که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می ‌سازد.  چاهها که به آنها در موقع حفر،  میله هم گفته می‌شود،  علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج،  عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند،  و راه ارتباطی برای لای‌روبی،  تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.   آغاز قنات ــ  همان دهانه قنات است،  که مظهر قنات نامیده می‌شود.  مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید،  و ظاهر می‌شود و می ‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.  قسمت انتهایی قنات،  پیشکار قنات نامیده می ‌شود،  که در آخرین قسمت آن،  مادر چاه قنات قرار گرفته ‌است.  قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید،  خشکه کار  و قسمتی که آبدار است،  انتها،  قسمت آبده قنات نامیده می‌شود.

      حفر قنات ــ  از مظهر آن که همان سطح زمین است،  و معمولاً خشک می ‌باشد،   آغاز و به مناطق آبده مادر چاه، ختم می‌شود.  حفر قنات،  اول از دهانه قنات یا هرنج که خشک است شروع میشود،  و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد،  و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌ شود،  بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت‌ های آبده و بیشتر آبده زمین باشد،  ادامه پیدا می‌کند.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و تشکیل شده از یک تونل سراسری،  با شیب ملایم حدود یک در هزار،  که آب را از سفره آب به محل خروج،  در سطح زمین هدایت می کند،  و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری،  و لایروبی احداث گردیده است.

      برای احداث قنات،  مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی،  و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات،  و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.  اولین مرحله احداث قنات،  حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود،  سفره آب زیر زمینی و تعیین عمق آن می باشد.  از مظهر قنات که دهانه قنات، و محل ظهور آب قنات در سطح زمین است،  تونلی با شیب ملایم به طرف چاه مادر میزنند،  که کوره قنات یا نقب و مجرا می گویند،  و حدود 60 سانتیمتر عرض ،  و 120 سانتیمتر ارتفاع است.  دهانه چاه عمود بر کوره قنات را میله می نامند،  که قطر آنها 80 تا 90 سانتیمتر می باشد.  فاصله هر کوره قنات را پشته مینامند،  که 20 تا 200 متر است.  قسمت انتهایی قنات را پیشکار می گویند.  بین مظهر و چاه مادر که شامل کوره و میله هاست،  خشکه کار یا خشکان گویند.  قسمتی از قنات را که کوره به سطح ایستایی رسیده تا به آخر قنات،  تره کار گفته میشود.  به علت افت آب زیر زمینی به مرور زمان طول خشکه کار را افزایش میدهند. 81  در صد از قنات های کشور،  طولی کمتر از 5 کیلومتر را دارا میباشند.  7/7 درصد برداشت آبهای زیر زمینی کشور،  متعلق به بیست هزار قنات موجود است.

      طول و عمق قنات ــ  یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است،  نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است.  این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد.  از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد،  عمق مادر چاه بیشتر می‌شود.  طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده،  در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است،  و عمیق ترین مادر چاه قنات های ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد،  و آن مربوط به قنات  قصبه  گناباد است.  مهم ‌ترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند،  شیب زمین می ‌باشد.  هر چه شیب زمین کمتر باشد،  طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد،  طول قنات کمتر خواهد بود.

      ویژگی های قنات ــ  سیستم استخراج در قنات طوری است،  که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد.  با توجه به چاهها و قنات های موجود،  آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود،  ارزانتر تمام می شود.  آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت،  در مواقع حساس به آب قطع نمی‌ شود.  منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود،  و استفاده طولانی دارد،  هر چند بطور دائم مصرف  نمایند و یا استفاده نشود، خارج می‌ گردد.  قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است،  که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.

      معایب قنات ــ  در زمین های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد،  و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه ‌ای امکان حفر قنات نیست.  آب قنات،  بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست.  روی این اصل،  مدام باعث تخلیه آب زیر زمینی می‌شود.  در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است،  امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.  از قنات در سفره ‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می ‌شود،  و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است،  لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد.  در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد،  و نیز در فصول و سالهای خشک،  آب قنات کم می‌شود.  قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است،  و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است،  که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی ‌باشد،  و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

آب انبارهای تاریخی ایران

      هزاران سال در اکثر نقاط ایران بزرگ، برای ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی،  و مصرفی ازآب انبارهای سر پوشیده استفاده میکردند.  در هر شهر و محله ای،  چندین آب انبار که بشکل گنبد بزرگی وجود داشت و نمایان بود.  عمق و عظمت آنها  که مانند حوضچه تر سیب،  مثل ته نشینی  فعلی در تصفیه خانه های آب بود،  به جمعیت و موقعیت محلی بستگی داشت.  هر سال آنها را لایروبی  و تعمیر می کردند،  و درب های  ورودی آنرا بطور کامل،  با مصالح  خوب مسدود  مینمودند.  وقتی  باران می بارید،  با رگبار های اول و دوم می گذاشتند،  زمین کاملا شسته شود،  و سپس آب باران را روانه این آب انبارها می کردند،  وقتی پر میشدند مقداری آهک به آب می زدند،  و سپس مانند خمره دوباره کلیه ورودیها را مسدود  می کردند.  وقت نیاز در حضور حاکم  یا امین او بترتیب مصرف،  درب آنها را باز می نمودند،  و با کمی ضد عفونی توسط  آهک،  مردم  پاک و تمیز سرزمین ایران عزیز،  رایگان آب سرد و گوارا را با کمال امساک مصرف میکردند.

عکس تاریخی آب انبار در ایران مرکزی،  حدود 1350 خورشیدی،  عکس شماره 1264.

تاریخ بالا کشیدن آب در ایران

      همیشه تاریخ یک موضوع دارای اهمیت بود،  و آن بالا کشیدن آب از رودخانه و چاه بوده است،  چون اولین تمدن ها در ایران و میان رودان جنوبی تشکیل شد،  بنابر این هر چه درباره دانش و حرفه بالا کشیدن آب بود،  از این نقطه و حوزه شمالی خلیج فارس به تمام جهان رفت و تکامل یافت.

   مهم:  بمنظور تاریخ علمی ، بررسی های همه جانبه مهم است،  وقتی می گویند این و آن قبیله یا مردم سرزمینی به ایران حمله کردند و پیروز شدند،  باید دید واقعاً آنها دارای تکنیک و مهندسی بودند،  یا همین جوری الکی داستان گونه پرت و پلایی می گویند.

    منجنون ــ  دربعضی از مناطق آب زیر زمینی در عمق بسیار کمی از سطح زمین قرار دارد،  بنابراین با کمک "منجنون" آب را از داخل چاه بیرون می کشیدند.  "منجنون" اهرمی است که تقریباً در وسط خود تکیه گاهی برای حرکت الاکلنگی خود دارد.  در آن سمتی که بر روی چاه قرار می گیرد چوبی بلند جهت آبکشی وصل شده که در انتهای آن سطل آب قرار گرفته است،  و سر دیگر محور،  وزنه های سنگی متصل شده است.  حال با کمک یک یا چند نفر منجنون با حرکت الاکلنگی آب را از داخل چاه یا رودخانه به بیرون هدایت می کند،  مانند شکل زیر 4653. 

   تصویر اولین سبک بالا کشیدن آب از رودخانه،  در هزاره اول خورشیدی ایرانی جنوب ایران،  عکس شماره 4653.

   گاوچاه یا گاو رو ــ  در قدیم برای کشیدن مقدار زیادی آب از چاه ها در بعضی مناطق به جای استفاده از نیروی انسانی،  مکانیسمی ایجاد می شد تا به وسیله گاو یا حیوانات دیگر آب را از چاه بیرون بکشند.  سر طنابی را به گاو (یا حیوانات دیگر) و سر دیگر آن را پس از عبور از بالای چرخ آب کشی به دلو می بستند. حرکت گاو به طرف جلو در سراشیبی باعث بالا آمدن آب می شد.  سپس دلو پر از آب را درون حوضی می ریختند و آب مصرفی تأمین می گردید.

تصویر و طرح گاوچاه یا گاو رو،  عکس شماره 4654.

   گاو گرد ــ  نوعی مکانیسم که به وسیله نیروی حیوان،  آب را از چاه بیرون می کشند،  گاو به گرد چاه می گردد،  و اهرمی چوبی را که یک سر آن به این حیوان و سر دیگر به محور یک چرخ دنده افقی متصل است،  با خود می گرداند.  دنده های چرخ افقی با دنده های چرخ عمودی درگیر می شود،  و آن را به حرکت در می آورد.  به این چرخ دنده یک محور افقی متصل بوده،  که سر دیگر آن چرخی به ایستایی عمودی بر روی چاه قراردارد.  تعدادی کوزه یا سطل با فاصله های معین به دو رشته طناب متصل شده،  که بر روی چرخ سوم قرار می گرفته است.  چرخش این چرخ باعث می شود،  کوزه ها به عمق چاه رفته و پر از آب به دهانه چاه برگردند،  و در داخل حوضچه ای خالی شوند.  به همین دلیل چاه های گاو گرد را عریض تر و طویل تر از چاه های معمولی حفر می کردند،  تا کوزه های آب به راحتی از سمتی به داخل چاه روند،  و از سمت دیگر آن خارج شوند.

تصویرها و طرح های گاوگرد و چرخ آب،  عکس شماره 4655.

تصویر طرح بسیار جالب و ساده از گاو گرد،  عکس شماره 4656. 

   چرخاب‌ ــ  وسیله‌ای‌ برای‌ آب‌کِشی‌ از آبِ جاری‌ یا چاهِ آب است‌.  این‌ وسیله‌ با جریان‌ آب‌ یا نیروی‌ حیوان‌ یا انسان‌ می‌چرخد،  و آب‌ را تا ارتفاع‌ موردنظر بالا می‌برد.  به‌ آن‌ دولاب‌، چرخ‌ دولاب‌، چرخ‌ دلو، دولابه‌ هم می گویند،  بنا به شرایط طرح های مختلفی از آن اجرا می شد.

تصویر چرخ آب تاریخی ایرانی،  عکس شماره 4657.

   پیچ‌ ارشمیدس‌ ــ  از دیگر وسایل‌ آبیاری‌ بوده‌ است‌،  شاملِ تیغه حلزونی‌ درازی‌ از چوب‌ یا فلز که‌ درون‌ یک‌ پوسته استوانه‌ای‌ چوبی‌ یا فلزی‌ قرار داشته، ‌ و با دسته‌ای‌ می‌چرخیده‌ است‌.  یک‌ انتهای‌ پیچ‌،  درون‌ آب‌ و انتهای‌ دسته‌دارِ آن‌ بیرون‌ قرار گرفته‌ ، به‌گونه‌ای‌ که‌ پیچ‌ به‌ حالت‌ شیب‌دار درمی‌آمده‌ و با چرخیدن‌ تیغه حلزونی‌، آب‌ بالا می‌آمده‌ است‌.

تصویر طرح جالب و ساده از پیچ ارشمیدس،  عکس شماره 4658.

تصویر روش الاکلنگ آب کشی از چاه،  عکس شماره 4659.

   نیروی باد ــ  استفاده از باد های دائمی و فصلی بمنظور تولید انرژی،  برای کارهای فنی از گذشته های دور در ایران وجود داشته است.  یکی از آنها بمنظور بیرون کشیدن آب از چاه بود،  که از نیروی باد برای به گردش در آوردن مکانیزم روش های مختلف آب کشی استفاده می شد.

تصویر آب کشی از چاه توسط نیروی باد،  عکس شماره 4661.

   پمپ اسکندر ــ  یکی از مهمترین روش های آب کشی از چاه،  بویژه بمنظور ارگ ها و دژ ها،  پمپ اسکندر بوده است.  در اروپا به پمپ الکساندر یا پمپ رومی معروف شده است،  ولی در واقع یک طرح باستانی ایرانی از اسکندر ایرانی است.  در این روش دو دهانه چاه در نزدیکی هم حفر می کنند،  و بوسیله اهرمی دو پیستون را در دهانه دو چاه بحرکت در می آورند،  انرژی این کار بوسیله باد دائمی یا فصلی یا فشار آب جاری یا حیوانات تأمین می شد،  جهت اطلاع بیشتر فنی در جستجوها به زبان انگلیسی بنویسید:  "پمپ آلکساندر" یا "پمپ رومی".

تصویر و طرح پمپ اسکندر،  عکس شماره 4662.

   توجه:  آسیاب بادی های نشتیفان و نهبندان در نماهنگ زیر.

تاریخ آسیاب در ایران

      در ابتدای تاریخ انسان برای تهیه آرد از غلات بویژه گندم،  دانه ها را بین سنگ ثابت و سنگی که به وسیله دست نگهداری و بر روی دانه ها فشرده و غلتانده می شد خرد می کردند.  در شهر های تاریخی ایران مانند شهر سوخته و جیرفت باستانی،  در بیش از 5 هزار سال قبل،  از نوعی آسیاب سنگی دستی برای آرد کردن استفاده می نمودند،  که اولین نمونه های تاریخی در جهان می باشند.  این آسیاب دستی ایرانی متشکل از یک سنگ دایره ای شکل که سنگ دایره ای شکل دیگری بوسیله دست بر روی سنگ پایین چرخانده می شد.  این نوع آسیاب سنگی هنوز هم در بعضی از روستاها و خانه ها و زندگی های سنتی ایران وجود دارد،  و استفاده می شود.  در مناطق مرکزی و کویری آسیاب های سنگی بزرگتر توسط چهار پایان بویژه الاغ کار می کرد،  نمونه آن در خرابه های بازمانده از بیاضه قدیمی دیده می شود.  در مناطق کوهستانی و شمال خوزستان از آسیاب های آبی بهره می بردند.

       در ادامه رشد و تکامل جامعه ایرانی،  اختراع سه نوع آسیاب آبی،  نمایانگر دانش و بینش ژرف ایرانیان باستان،  در کلیه علوم از جمله آب شناسی و بهره بری از قدرت آن است.  نخست آسیاب تنوره یا آسیاب نورس یا آسیاب پره،  با محوری عمودی و پره های قاشقی،  دوم آسیاب چرخی که رومیان به آن آسیاب ویترویان نام نهادند،  با محور افقی که نام مخترع آن را مهرداد ثبت نموده اند،  و سوم آسیاب شناور، که با پره های بزرگ پارویی دوران می کرده است،  و در رودخانه های خراسان، خوزستان و میانرودان به تعداد زیادی ساخته شده بود،  بازمانده آنها هنوز در شوشتر خود نمایی می کند.  قرون وسطی استفاده از آسیاب آبی برای تهیه آرد غلات در اروپا متداول گردید،  که تقلیدی از روش شرقی ها بود.

      آسیاب بادی ــ  آسیاب بادی های ایران در منطقه باد های 120 روزه سیستان،  از زابل تا نهبندان و نشتیفان قرار گرفته اند.  مجموعه آسیاب های بادی نشتیفان شهرستان خواف استان خراسان رضوی،  که در گویش محلی به آنها آسباد گفته می شود،  از بزرگترین مجموعه های خشت، گل و چوب بازمانده از دوره صفویه و همچنین بزرگترین و قدیمی ترین مجموعه آسباد های جهان به شمار می آیند.  ظهور آسیاب بادی ها در نشتیفان به سبب بادهای 120 روزه سیستان است.  ساکنین گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت باد مذبور نیاز به ایجاد آسیاب بادی را حس کردند،  و در پی ساخت آن از قرنها پیش بر آمدند.  باد هایی که می وزند و با به حرکت در آوردن پره های چوبی این آسبادها، باعث انتقال نیرو به سنگ های این آسیاب ها و آرد شدن گندم می شده اند.  سون هدین در مورد علل پیدایش آسبادها نشتیفان چنین می نویسد:  "در تمام طول سال باد های شمال حاکمیت دارند،  و استقرار باد و همچنین نبود آب موجب احداث آن شده است."  عکسها در نماهنگ زیر.

  ــ  نشتیفان = نیش توفان.

   ساختمان آسبادها ــ  وجود باد ‌های شدید از یک طرف،  و نبود آب از طرف دیگر،  باعث رونق آسیاب ‌های بادی در شرق ایران بوده،  وباعث اهمیت آن شده است.  بنای آسباد از ساده‌‌ترین مصالح شامل خشت و گل و چوب ساخته شده،  و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده است.  طبقه همکف سالن اصلی آسباد است،  و محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است،  و کار اصلی آسیاب غلات در این بخش انجام می‌شود.  از این طبقه جهت انبار غلات هم استفاده می‌شود.

      پره‌ های آسیاب از چوب ساخته شده است،  و سبک است،  تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت در آورد.  ساختمان عمومی بیشتر این آسبادها را ۲ دیوار موازی به ارتفاع ۱۰ متر،  که به فاصله ۴ متری هم قرار دارند تشکیل می‌دهند.

      در قسمت شمالی این محفظه پره‌ های بزرگی وجود دارد،  که با کمک نیروی باد می‌چرخند،  چرخش پره‌ها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت درآورده،  و عملیات آسیاب کردن شروع می‌شود.  آسباد های خوانشرف تفاوت هایی با باقی آسباد‌ های این منطقه دارند،  طوری که آنها در ۲ طبقه ساخته شده اند،  فضای بالایی آن مکانی است،  که بزرگ‌ترین قطعات آسیاب در آن کار گذاشته شده است.  این فضا از ۳ طرف محصور و جهت باز آن در معرض وزش باد است.  آسباد‌ها معمولاً در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می‌شوند،  تا در برابر باد‌ های ۱۲۰ روزه مقاوم بمانند.

      قرار گرفتن در ورودی آسباد،  پشت به جهت باد نکته جالب در معماری آسباد است،  که نشان دهنده‌ توجه به تمام زوایای یک معماری خاص دارد.  محور آسباد به شکل یک تیر ثابت به طول ۵/۴ تا ۵ متر است،  که بر سطح آن شکاف‌هایی مستطیل شکل به وجود آمده،  تا بازوها در آن قرار گیرند.  بازو شامل چوب‌های موازی هستند،  که تیرها را در یک حالت عمودی و در معرض باد نگه می‌دارند.

      سنگ آسیاب نیز شامل ۲ سنگ هم اندازه مدور است،  که سنگ زیرین ثابت و سنگ فوقانی متحرک است.  طبقه همکف نیز شامل انبار های نگهداری آرد و گندم و یک رشته پلکان منتهی به طبقه فوقانی است.  این سازه‌ها به دلیل نوع کاربرد تزیینی ندارند. 

   تکامل آسیاب در قرون جدید ــ  آسیاب های غلتکی اولیه در سال 1519 تا 1556 به وجود آمدند،  سیر تکاملی با غلتک های هیپربلوئید شروع و پس از آن غلتک مخروطی،  غلتک دیسکی و غلتک شیاردار حلزونی ساخته شدند،  و سیر تکاملی آسیاب غلتکی را از سال 1800 به بعد را به صورت ذیل می توان خلاصه کرد:

  * 1815 م ــ  در ورشو پایتخت لهستان جوزف آنتون آسیابی را معرفی نمود،  که قادر بود به جای آسیاب سنگی دانه را بوسیله غلتک هایی که مخالف یکدیگر می چرخند،  آرد نماید.

  * 1821 م ــ  در این سال دانه را به وسیله غلتک آسیاب کرده و آرد نمودند،  این نوع غلتک ها بعد ها به وسیله بولینگر در وین و کولییر در پاریس رو به تکامل گذاشت.

  * 1831 ــ  فرین موت و یوهان کنراد،  یک کارخانه پنج طبقه ای غلتکی را  ساختند،  اساس آن همان آسیابی بود که توسط جوزف آنتون معرفی گردیده بود.

  * 1837 ــ  در نزدیکی شهر ماینس آلمان آسیاب غلطکی که با نیروی بخار کار می کرد ساخته شد،  این آسیاب مجهز به دستگاه های تفکیک کننده به وسیله هوا و همچنیین الواتور های مختلف بود.

  * 1850 ــ  آبراهام امبراخ اهل زوریخ،  اولین غلتک چدنی که دارای شیار بود را ساخت.

  * 1870 ــ  فریدرش و گمان،  توانست اولین غلتک آسیاب کردن از جنس چینی را بسازد.

  * 1876 ــ  و گمان توانست در تاریخ 9 مارچ این سال غلتک آسیاب کردن را به ثبت رساند.

  * 1878 ــ  ساخت اولین غلتک آلمانی در انگلستان.

  * 1879 ــ  ساخت اولین غلتک آسیاب در آمریکا.

  * 1887 ــ  ساخت اولین چهار غلتکی که اساس غلتک های امروزی را تشکیل می دهد.

  * ــ  در نیمه دوم قرن 20 ،  تحولات بزرگی در فن آوری و ساخت آسیاب و تجهیزات آن پدید آمد،  این تحولات در ایران هم اجرا گردید.

عکس تاریخی کشیدن آب از چاه در اصفهان حدود 1300 خورشیدی، عکس 1263.

مستند های مربوط

مستند های بیشتر را در آپارات وبسایت ارگ ایران ببینید،  لینک آن در ستون کناری

http://arqir.com

 

کلیک کنید:  زبان فارسی

کلیک کنید:  علم و آینده در ایران

کلیک کنید:  تاریخ دمکراسی در ایران

 آبی= روشنفکری و فروتنی،  زرد= خرد و هوشیاری، قرمز=  عشق و پایداری،  مشروح اینجا

    توجه 1:  اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق،  مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد،  در جستجوها بنویسید:  انوش راوید،  یا،  فهرست مقالات انوش راوید،  سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید.  از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم،  همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع،  آزاد و باعث خوشحالی من است.

   توجه 2:  جهت یافتن مطالب،  یا پاسخ پرسش های خود،  کلمات کلیدی را در جستجو های ستون کناری وبلاگ بنویسید،  و مطالب را مطالعه نمایید،  و در جهت علم مربوطه وبلاگ،  با استراتژی مشخص یاری نمایید.

   توجه 3:  مطالب وبسایت ارگ و وبلاگ گفتمان تاریخ،  توسط ده ها وبلاگ و وبسایت دیگر،  بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شوند،  از این نظر هیچ مسئله ای نیست،  و باعث خوشحالی من است.  ولی عزیزان توجه داشته باشند،  که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب،  به اصل وبلاگ من مراجعه نمایند:  در اینجا  http://arqir.com.

ارگ ایران   http://arqir.com

 

کلیک کنید:  تماس و پرسش و نظر http://arqir.com/101-2